kennis of wijsheid

Transitie

Vertrouwen op kennis van de ander of op wijsheid in jezelf

Al vóór de christelijke jaartelling bestond er een kloof tussen "je laten leiden door de wijsheid die je in de loop van je leven ontdekt en die je alleen maar van binnen kunt vinden" en "geloven in en je laten leiden door het gezag van een ander". Ik heb sterk de indruk dat de figuur Jezus, die is opgegroeid in de cultuur van de Essenen die gnostisch waren, van de tweede stroming tot de eerste stroming behoorde: wees trouw aan het hart. Hij ontmoette toen ook de tegenpool in de farizeën die de religieuze macht hadden.

De gnostische stroming uitnodigt mensen uit om van hun ervaringen te leren, om van binnenuit te beseffen waar hun leven over gaat, hoe ze kunnen voelen wat het voor hen betekent om het hart trouw te zijn en in verbinding te leven. Een stroming die draait om vertrouwen. De tweede stroming draait om leiders die zichzelf wijzer vinden dan de "eenvoudige" mensen en die van hoger hand, zelfs met het idee dat ze namens God spreken, bepalen wat de mensen moet geloven, denken en doen, die de normen bepalen, en vaststellen wat er van de mensen verwacht wordt, en die mensen zonodig dwingt om in de pas te lopen. Een stroming die draait om oordelen, dwang, angst en in het gareel houden.

In de loop van de afgelopen 20 eeuwen heeft de westerse mens de maatschappij met name georganiseerd op basis van de tweede stroming. Machthebbers bepaalden wat je mocht geloven, denken en doen. Ze probeerden zelfs voor te schrijven wat je geweten inhield en wanneer je je schuldig moet voelen, wat goed en kwaad was. Normatief dus. Een cultuur van machthebbers die voorschrijft en het volk dat in de pas loopt (moet lopen).

De katholieke kerk heeft in de regeerperiode van de Romeinse keizer Constantijn de wereldlijke macht bemachtigd om zodoende in staat te zijn de wereld te organiseren naar hun geloofsstellingen, en om gnostici de mond te snoeren of zelfs pogingen te doen om hen uit te roeien. Dat is niet gelukt. Gnostici bleven de wijsheid voortdragen, des noods ondergronds. Is de bijbel een verzameling feiten die je in de loop van de eeuwen in elke context letterlijk als de enige en juiste verzameling leerstellingen moet beschouwen? Religieuze leiders hebben die stellingen vertaald naar leefregels voor iedereen? Of is het een verzameling symboliek die in de vele verschillende contexten van de tijd telkens weer opnieuw inspireert om naar binnen te kijken en de wijsheid daar te ontdekken?

De Rooms-katholieke kerk heeft ons veel goeds gebracht, maar de macht werd diverse mensen teveel. Luther deed een poging om zich te bevrijden van de rooms-katholieke machthebbers, maar diverse protestante stromingen hebben de macht van de regelgevers eigenlijk gewoon voortgezet. Vervolgens heeft Descartes ons proberen te bevrijden van de hegemonie van de katholieke kerk die zich ook bemoeide met wat in de wetenschap "toelaatbaar" was. Naar de mening van Descartes was de wetenschap zover gevorderd dat God niet meer nodig was om de wereld te verklaren. Daarmee luidde hij een periode in waarin de wetenschap ons de weg ging wijzen naar de objectieve waarheid. Niet de religie maar de wetenschap ging ons de weg wijzen en voor ons bepalen waar we ons door moesten laten leiden. De wetenschap heeft ons veel goeds gebracht. En zij nam ook de rol van de religie over en ging mensen die niet in de pas van de erkende objectieve waarheid liepen beschimpen, verdacht maken met de term "kwakzalver" en waar mogelijk bestrijden. En inmiddels is de wetenschap zo heilig geworden dat het wetenschappelijk oordeel voor de machthebbers zaligmakend is. Al deze machtuitoefening is nog steeds grotendeels gebaseerd op het organisatieprincipe "de machthebbers hebben het voor het zeggen, en de anderen luisteren gehoorzaam".

Zo heeft de industriële revolutie ons ook veel goeds gebracht. En Henri Ford heeft in zijn autofabriek een begin gemaakt met het ontwerpen van procedures waarin veel mensen slechts de hen toegewezen handeling moesten uitvoeren en asjeblieft niks anders. De productieprocedures werden op die manier veel efficiënter. Maar de mens werd gedegradeerd tot radertje in een machinerie. Dergelijke procedures hebben ons werk en onze maatschappij sterk gestructureerd. Én het heeft ons ook uitgenodigd in een cultuur waarin van ons verwacht wordt dat we in het gareel blijven, anders loopt de "machinerie" vast. Ook weer een verschijnsel dat mensen voorschrijft wat te doen en daar niet van af te wijken.

Ja, deze cultuur heeft de westerse wereld veel goeds gebracht aan organisatorische, technische en wetenschappelijke ontwikkelingen. maar mensen voelen meer en meer dat ze met alle verwachtingen en regels zichzelf kwijt raken. Ontheemde zielen.

Verheugend is dat er al van de tijd vóór Jezus een gnostische stroming geweest die nooit is verdwenen. De wijsheid van de gnostici is in de dode-zee-rollen te lezen. Gnostici gaan ervan uit dat je door zelf te ervaren de wijsheid in jezelf kan vinden, en dat elk mens die ontdekkingstocht kan maken; en dat de uitdaging van je leven is om trouw te zijn aan die wijsheid. En om elkaar te begeleiden in het ontdekken die wijsheid, wakker te worden, tot leven te komen. In de afgelopen 20 eeuwen zijn er voortdurend groeperingen geweest die deze wijsheid verder hebben willen dragen en niet voor zichzelf hebben willen dragen, wijd hebben willen verspreiden. Toch zijn ze telkens verjaagd, en zijn er pogingen geweest om ze uit te roeien. Wilden ze dit overleven, dan móesten ze ondergronds gaan. Zie: "Het heilige bloed en de heilige graal".

Er lijkt sinds de flowerpowertijd in de jaren 60 langzamerhand een transitie op gang te komen in de richting van "de weg in je leven niet door de leiders te laten bepalen maar door de trouw aan jezelf". En sindsdien is te zien dat meer en meer mensen hun eigen passie willen leven, hun eigen weg in het leven willen vinden. Dat mensen niet meer in de mal van verwachtingen willen passen en zich niet meer aan gemiddelden kunnen en willen aanpassen maar zichzelf willen zijn.

Een bijna noodzakelijke fase in zo'n transitie is "verzet tegen de gevestigde orde". Mensen maken zich meer en meer los van "hoe het hoort". Het individualisme groeide. Normaal is ook dat de gevestigde orde de orde probeert te handhaven en zijn positie probeert te verstevigen door dat verzet de kop in te drukken. Deze twee tegengestelde bewegingen versterken elkaar. De spanning groeit. De westerse kerken verliezen hun maatschappelijke macht. Andere religies proberen met macht nog te overleven. De overheid probeert de boel onder controle te houden door uit te gaan van wat de wetenschap tot objectieve waarheid heeft verklaard. En hoe meer de wetenschap vooruitgang boekt, des te minder objectief blijkt de wereld te zijn. "Meten is weten" is een bekende slogan van de wetenschap. Maar bijvoorbeeld in de zorg blijkt dat al het meten aan de kwaliteit, steeds minder zegt over die kwaliteit en de gevoelde kwaliteit achteruit helpt. Door de groeiende spanning wordt de beknelling ondraaglijker en blijft het draagvlak groeien om trouw te blijven aan wie we zijn en aan de omgeving waarin we leven.

Die beknelling lijkt de afgelopen 10 jaar zo heftig dat we een omslagpunt naderen. De druk van regels, werk, procdures en geld wordt zo groot dat veel mensen in de knel komen en zichzelf kwijt raken. De roep dat het zo niet langer kan wordt steeds luider.

Er lijkt opnieuw een periode aan de gang te zijn waarin mensen snakken naar begeleiding om trouw aan zichzelf te leren zijn en te leren leven in verbinding. Zou het ook mogelijk zijn om onze maatschappij te organiseren op een manier die leven in eenheid en verbinding centraal stelt? Het ziet er meer en meer naar uit dat er wereldwijd steeds meer initiatieven in deze richting ontwikkeld worden, en met succes.